Usturlap ile Kutup bölgelerinde İkindi namazı vakti tayini denemesi

İkindi namazı belirlenirken iki metod baz alınır:

Asrı Evvel: Bir cismin öğlen vakti gölgesi üzerine kendi uzunluğu kadar gölge eklendiği zamandır.

Asrı Sani: Bir cismin öğlen vakti gölgesi üzerine kendi uzunluğunun iki misli gölge eklendiği zamandır.

Usturlap üzerinde Konya ilinin ikindi namazı(Asrı-Sani) çizgilerinin nasıl bulunduğuna bakalım:

Asrı Evvel için de benzer çizimler yapılır ve aşağıdaki tablodaki veriler elde edilir

Konya-37,87 ºK	21 Haziran	21 Mart	21 Aralık
Asrı Sani	23,89 º	19,80 º	14,65 º
Asrı Evvel	38,50 º	29,36 º	19,48 º

Elde edilen bu verilen usturlap üzerine işlenecek olursa:

Söz konusu ikindi namazı eğrileri çizilirken izlenen usül 21 Haziran, 21 Mart ve 21 Aralık tarihlerinin saatlerinin tespiti ile bu üç noktada bulunan güneş iz düşümleri üzerinden bir eğri geçirilmesidir. Güneş yıl boyunca yalnızca bu yaylar arasında git gel hareketi izlediği için yıl boyunca tüm tarihler için ikindi namazının saati bu eğriler yolu ile tespit edilmiş olur. Güneş ne zaman bu eğriler üzerine denk gelirse ikindi namazı süresini(temkinler hariç) kabaca geometrik anlamda tespit etmiş oluruz.

Şimdi 70ºK enleminde yer alan ve yılın belirli dönemlerinde güneşin ufkun altında kalarak hiç doğmadığı Norveç’in Tromso şehrinde aynı yöntemi uygulamaya çalışalım.

Ekteki görsellere Konya örneğinde yaptığımız gibi 21 Aralık tarihini eklemeye çalıştığımız zaman sonuç elde edilememektedir, çünkü Tromso şehrinde Aralık ayı boyunca güneş ufkun altında kaldığı için bildiğimiz anlamda bir öğlen gölgesi söz konusu değildir. Bu durumun nedeni, tıpkı meridyen çizgisinin ufkun altında kalması gibi ikindi namazı çizgilerinin de ufkun altında kalmasıdır.

Burada güneşin ufkun altından vurduğu ve hiçbir yüzeye düşmeyen, semaya yansıyan bir “irasyonel gölgeden” bahsedilebilir. Aslında bu problemi çözebilmek için bu var olmayan irasyonel gölgenin boyunu hesap etmemiz gerekiyor.

Bu durumda bu çizgileri oluşturabilmek için başka bir yönteme başvuracağız. Seçeceğimiz farklı tarihlerdeki ikindi ezanı saatlerini tespit edip çizginin eksik kısmını bu eğriye göre tamamlamaya çalışacağız. Araştırmaya tabanlık sağlaması için eşit aralıklarla 5 farklı tarihi seçilmiştir. Aşağıdaki tablodaki veriler Konya için şemalarda yapılan hesapların aynısı Tromso için yapılarak elde edilmiştir:

Tromso 70K	21 Haz	14 May	14 Nis	21 Mar	14 Şub
Asrı Sani	18.23	17,18	14,95	12,25	4,96
Asrı Evvel	26,16	24,11	20,01	15,50	5,43

Tespit edilen tarihlerde güneşin gök yüzünde izlediği yayların usturlaptaki iz düşümleri şekildeki gibidir.

Tromso Şehrinin enlem diski şekildeki gibidir. Şimdi yukarıda tespit edilen tarihlerde güneşin Tromso üzerinde izlediği yolları işaretleyelim:

Seçilen tarihlerin tamamında güneş yaylarının Tromso gök küresi içinden geçiyor olması bize söz konusu tarihlerin tamamında güneşin ufkın üzerine çıktığını göstermektedir. Şimdi belirtilen bu tarihlerin tamamında elde ettiğimiz ikindi namazı vakitlerini işaretleyerek 5 noktadan oluşan eğriler elde edeceğiz:

Beş noktanın birleştirilmesi ile oluşturulan yaylar beşinci noktadan itibaren uzatıldığında asrı sani ve asrı evvel çizgilerinin Aralık ayına yaklaşılan tarihlerde ufuk çizgisinin altına sarkarak oradan devam ettiği görülür. Bu elde edilen yaylar kullanılarak yılın 365 günü boyunca Tromso şehrinde ikindi namazı saatini tespit etmek mümkün olmaktadır.

Öncelikle asrı evvel uygulamasının ekvatora daha yakın ülkelerde tercih edildiğini bilmekteyiz. Çünkü ekvatordan uzaklaşıldıkça asrı evvelin dikkate alınması namaz vaktini daraltamaktadır. Asrı sani eğrisi dikkate alınarak Tromso şehri için ikindi namazı saatlerini belirlemeye çalıştığımızda aşağıdaki sonuçlar elde edilir. Şema belirtilen tarihlerde öğlen saatinden kaç dakika sonra ikindi namazının vaktinin başladığını gösterir.

Bu şemada kış aylarında ikindi namazının öğlen namazına yakın saatlerde yaz aylarında ise altı saati aşan sürelerde öğlen namazından uzaklaştığını görüyoruz. Şimdi ise asrı evvel sürelerine bakalım:

Bu durumda ise kış aylarında ikindi namazının öğlen namazına çok fazla yaklaştığını görmekteyiz.

Elde edilen bu sonuçları saate çevirdiğimizde aşağıdaki tablo elde edilir:

Tromso 70K-Yerel Saat	21 Haz	14 May	14 Nis	21 Mar	14 Şub	21 Ara
Asrı Sani	18:44	18:07	16:54	15:26	13:18	12:28
Asrı Evvel	17:09	16:44	15:48	14:35	12:55	12:11

Bu verilen tablo Tromso’nun boylam saatinin değerleridir. Tromso 19 boylamında yer aldığı için 4 derecelik bir farkı vardır. Bu da 16 dakikaya tekabül eder. Yaz saati uygulamaları ilave edilecek olursa aşağıdaki tabloya ulaşılır:

Tromso 70K Nihahi değerler	21 Haz	14 May	14 Nis	21 Mar	14 Şub	21 Ara
Asrı Sani	19:28(DST)	19:51(DST)	17:38(DST)	15:10	13:02	12:12
Asrı Evvel	17:53(DST)	17:28(DST)	16:32(DST)	14:19	12:49	11:55

Sonuç: Kutup noktasına yaklaştıkça ikindi namazı saatlerinin yazın ve kışın öğlen namazı ile aralarındaki mesafenin açıldığı görülür. Bu enlem farkının doğal sonucudur. Çıplak gözle özellikle de gölge boyunun tespit edilemediği günlerde ikindi namazı vaktinin tespiti için ikindi namazı eğrisinin geometrik iz düşümünün ufkun altında nasıl devam edeceği tespit edilmiş ve bu tarihlerde söz konusu işleme göre namaz vakti tespit edilmiştir. Bu tespit öğlen namazı tespitinin de ufuk altında yapıldığı düşünüldüğünde metodolojik olarak uygun düşmektedir.

Öneri: Günlük yaşamın akışı düşünüldüğünde kutup bölgelerinde asrı sani ile asrı evvelin ortalamasını baz alan dengelenmiş bir ikindi çizgisi önerecek olursak şöyle bir şema elde ederiz:

Özetle Tromso kentinde tespiti en zor olan namaz vakitlerinden birisi olan ikindi namazının tespiti usturlap aletini kullarak mümkün olmaktadır. Tromso’da yaşayan kişiler için usturlap ile hesap sonucu önerilen ikindi namazı vakitleri şu şekildedir:

Tromso 70K Boylam saati	21 Haz	14 May	14 Nis	21 Mar	14 Şub	21 Ara
Dengelenmiş	17:09	16:51	16:05	14:34	13:14	12:27

Tromso 70K Nihahi değerler	21 Haz	14 May	14 Nis	21 Mar	14 Şub	21 Ara
Dengelenmiş	17:53(DST)	17:35(DST)	16:49(DST)	14:18	12:58	12:11

İbrahim Aybek- 2025- Lizbon