Dönerçizer(spirograph)

İngilizce adıyla, Spirograph, Türkçe isimleriyle spirograf, sihirli daire, ya da daha sade bir isim önerecek olursal dönerçizer…

Anlayacağımız şekilde tarifi şudur; hani o seyyar satıcı amcaların rengârenk kalemleri döndürerek acayip şekiller çizdikleri alet var ya… İşte bu oyuncak, 2000’li yıllarda, Türkiye’de çocukluk çağında bulunan herkesin bir şekilde gördüğü, ya da kullandığı icadı, 1900’lara dayanan ve ilk kez oyuncak olarak 1965 yılında ortaya atılan çizim aletidir.

Prensip olarak, dişlileri bulunan iki dairesel çarkın içinde tanımlı, bir noktanın, diğer çark etrafında tur atarken izlediği yolun, kalemle kâğıda işaretlenmesiyle çalışmaktadır. Kullandığımız çarkların dişli sayıları birbirlerine tam bölünmediği durumda, ortaya çıkan resimler çok daha karmaşık ve ilginçleşmektedir.

Bu aletin matematiksel arka planı oldukça karmaşıktır. Zaten ilk olarak, alet eğrisel şekillerin alanının hesaplanması için icat edilmiştir. Birbiri etrafında çevrilen çarklar kullanılarak çizilen çizgilerin kaç tur sonra birleşeceği, lisede fizik dersinin konusu olan çarklar konusuyla ilgilidir.

Örneğin, 66 dişli ve 34 dişli iki çarkı ele alalım. Her iki sayıyı ortak çarpanlarıyla sadeleştiriyoruz.

66     34/2

33      17

Bu durumda büyük çarkı küçük çarkın etrafında çevirirsek; tam olarak 33 tur sonra çizimimiz tamamlanır ve ortada 17 köşeli bir yıldız oluşur.

Tam tersini yapacak olursak, küçük çark büyüğün etrafında 17 tur attığına çizim tamamlanır ve ortada 33 köşeli bir yıldız oluşur.

Özetle, çark dişli sayılarını ortak çarpanlarına böldüğümüzde çıkan sayılar atılacak tur sayısını ve çıkacak cismin kaç köşeli yıldızlanmalar oluşturacağını belirlemektedir.

Bir örnek daha çözelim.

24 ve 56 dişli çarklarda durum şöyle olur;

24      56/8

3       7

Demek ki, büyük çarkı çevirirsek 7 tur sonra çizim tamamlanır.3 yapraklı yonca tarzı bir şekil oluşur.

Tam tersi büyük çark sabit kalır da küçük çark çevrilirse, 3 tur sonra çizim tamamlanır ve 7 yapraklı bir çiçek formu oluşur.

Aslında bu kadar, karmaşık, çok yönlü ve pratik bir icadın, Türkiye’de sadece oyuncak olarak basite indirgenmiş versiyonlarının ağırlıklı olarak piyasada bulunabilmesi, günümüzde görsel sanatlarda yaşadığımız kıtlığın da bir sonucudur.

Zira bu alet, mimaride, dekorasyonda, tekstilde ve grafik tasarımla uğraşan kişilere oldukça geniş ve ilginç bir dağarcık sunmaktadır.

Dönerçizer’le çizilen biçimler, İslami görsel sanatların ortaya koyduğu motiflerin resim diline uyumlu bir geometri ortaya koyar. Ortaya çıkan motif, bir nokta etrafında sayısızca dönerek, soyut bir ifade ortaya koyar. Bu ifade bir dinamizm ve sinerji ortaya çıkarır. Bu sinerjinin oldukça benzeri geleneksel Osmanlı ve Selçuklu sanatlarında da görülür. Yine aynı şekilde, sayısız tekrar ve çeşitlilik sunan eğrisel çizgilerin, bir zikrin ifadesinin soyutlaması olduğu söylenebilir.

Günümüzde teknolojinin gelişmesiyle birlikte bu aletin dijital versiyonları ortaya çıkmıştır. Inspirograph isimli bir İnternet sitesi bilgisayar ortamında bu çizimleri yapmamıza olanak sağlarken, aynı şekilde, spirodraw, spiral gibi android uygulamaları da cep telefonu ya da tabletlerde aynı şekilleri oluşturmamızı sağlar.

Bu aletten bir tane edinin, yapacağınız çizimler sadece çocuğunuz için bir oyuncak olmanın ötesinde ortaya koyacağınız bir tasarımın kilit biçimlerini ortaya koyabilir!