Geleneksel Türk Mimarisinde Kemerlerin çizimi

Türkiye’de 2000’li yıllar sonrası, Osmanlı Mimarisine ve Selçuklu mimarisine öykünen yapılarda artış görüldü. Bu tarzda yapılan yapıları sevmiş de olabiliriz sevmemiş de. Ancak herkesin mutabık olduğu bir konu var ise, o da kimi yapılarda, Türk mimarisinin ihtişamı, estetiği, biçimsel zevki yansıtılmaya çalışılırken, doğru oran ve ölçülerin kullanılmaması sonucu ortaya komik, ya da ne üdüğü belirsiz tarzların çıkıyor olduğu gerçeğidir.

İcadı M.Ö. 2binli yıllara kadar uzanan kemerlerin yaygın olarak kullanımı Roma imparatorluğu döneminde olmuştur. Sonraları birçok medeniyet, kendine has üsluplarıyla kemerleri geliştirmiş, süslemiş ve yorumlamışlardır.

Kemerler Türk mimarisinin de olmazsa olmaz öğelerindendir. Orta Asya’dan Anadolu’ya göç eden Türkler, tuğlalarla yaptıkları kemerleri sonraları Osmanlı mimarisinde taşa yansıtmış ve kendine has ölçü ve oranlara taşımışlardır.

Gel gelelim günümüzde, gerek tasarım aşamasında gerekse, uygulama aşamasında, Türk kemeri olarak nitelendirdiğimiz kemer formlarını yansıtabilen mimar, usta sayısı çok fazla değildir.  Kimisi, doğru sonucu bilse de doğru sonuca giderken yöntemsel hata yapar, daha özensizce yapılan yapılarda ise, ne işin sahibinin ne tasarlayıcısının ne de uygulayıcısının Türk kemerinin ne olduğu ya da ne olmadığı hakkında bir malumatı olmadığı halde, “Türk mimarisi yeniden hayat buluyor” spotlarıyla garip binaların yükseldiği görülür.

Bu konunun karmaşıklığı ile ilgili şunu da bilmek gerekir ki, Selçuklu ve erken Osmanlı döneminde İran tarzına özenen, son dönem Osmanlı döneminde, Batı’nın Barok tarzına özenmenin ötesinde, Osmanlı Baroğu denen bir üslubu ortaya koyan iç içe geçişmeler de vardır.

Resim: Taç kapılara öykünen ama kemeri Gotik kemer ölçülerinde yapılmış bir uygulama.

Gotik kemer ölçüleri uygulanmış bir okul projesi

Tasarım aşamasında Osmanlı mimarisinde kullanılan Penci kemer ölçülerinde, doğru çizilen ancak uygulamada yapılamayan orta kemer. (Ankara- Necip Fazıl Kültür Merkezi)

Bu konuda günümüz mimarlarında ki kafa karışıklığını gidermek için, tümden gelim yaparak, önce Türk kemeri ne değildir sorusuna cevabını aramak gerekir. Sonrasında ise, Türk kemerinin ne olduğunu anlamak daha kolay olacaktır.

Roma kemeri Kemer tam yarım daire şeklindedir, kimi zaman ortasındaki kilit taşı kabarık şekilde yapılır, düz uygulamaları da vardır. (Roma)

Romanesk Kemer-  Kemer yarım daire şeklindedir ve sıklıkla iç içe geçmiş şekilde kullanılır. Kemerlerin oturduğu yerlerde, yalancı kolonlar bulunabilir.

Hint Kemeri Kemer oldukça girintili çıkıntılıdır. Hintliler, edebiyatta, sinemada, müzikte olduğu gibi mimaride de sadelikten oldukça kaçınırlar. Bütünün içinde, Fraktal gibi, başlıklar halinde daha derin detaylar eklerler. Hint kemerlerinin en belirgin özellikleri bu aşırıya kaçmış hareketlerdir. Arap Kemerleriyle benzeşirler.

İran Kemeri İran kemerleri Türk kemerlerine en çok benzeyen kemerlerdir. Özellikle Selçuklu dönemine ait eserlerde görülen kemerler, İran tarzına oldukça benzemektedir. Ancak, iran kemerlerinin üst kısmı daha sivridir ve kemer daha basıktır. (İsfahan)

At nalı Kemer/ Arap Kemeri Kemer yarım daireden daha geniş açılıdır. Kuzey Afrika ve Endülüs Emevi eserlerinde görülür. (Cordoba Cami/İspanya)

Endülüs Emevi kemeri (El Caferiye Sarayı- Zaragoza)

Gotik kemer Gotik kemer de en çok Türk kemeri ile karıştırılan kemerlerden biridir. Nedeni ise, çizim şeklidir. Türk kemerine göre daha uzun ve daha sivri bir kemerdir. İç içe geçerek kullanıldığı uygulamaları vardır.

Geleneksel Çin Peyzaj mimarisinde bir kemerli kapı örneği.

Bu örnekler, rönesans, barok, Art Noueavu ve başka akımlarla çeşitlendirilebilir.

Şimdi geleneksel Türk mimarisinde kullanılan örneklere bakalım:

Mimar Sinan Dönemi- Penci Kemerler (Küçük olan Tek Merkezli Teğet Kemer) (Edirne Selimiye Camii)

Anadolu Selçuklu Dönemi Tuğla ile yapılmış Çift Merkezli Teğet Kemerler (Sırçalı Merdrese Konya)

Selçuklu Dönemi- Çift Merkezli teğet kemerler (Sahibi Ata Külliyesi Konya)

Basık Kemer. Genellikle kapılarda kullanılır. (Topkapı Sarayı İstanbul)

Bu gördüğümüz Kemerlerin doğru çizimleri resimde anlatıldığı şekilde yapılır. Bu form, kaba yapının değil, ince yapının formu olacağından, bu cephe üzerine herhangi bir kaplama yapılacaksa, kaplamanın gelmesinden sonra kalacak form iyi hesaplanmalıdır. Gerekli eğriselliğin verilmesi zor olacağından, en üstte kaplama yerine, kalıpla dökülebilen formlar ya da, kemerlerin orjinal taş dizilimini takip eden taş dizimleri ile doğal taş kaplama yapılmalıdır. Aksi halde kemer formu bozulacaktır.

Yapılarınızda Geleneksel Türk mimarisinin unsurlarını kullanmayı tercih eder misiniz, etmez misiniz bilmem. Ama eğer ilk seçeneği seçerseniz, çok hassas oranlarla, ince mühendislik hesaplar sonucu oluştururmuş bu biçimlerin kopyasını bile yapmanın sandığınız kadar kolay olmadığını aklınızdan çıkarmayın.

Türk Kemerlerinin Doğru Çizimi Kaynak: Klasik Yapı Detayları- Fatih Uluengin, Bülent Uluengin, Mehmet Bengü Uluengin/Yem yay. 6. Baskı 2016