Piri Reis’in Dünya haritasının gerçek boyutuna dair bir tahmin

Osmanlı denizciliği dendiğinde herkesin aklına ilk gelen isimlerden birisi de kuşkusuz Piri Reis’tir. Ortaçağ Türk denizciliğinin zirve şahsiyetinin Akdenizi derinlemesine ele alan eseri olan Kitab-ı Bahriye eseri, onun denizcilik ve coğrafya alanlarındaki şaşırtıcı derecede bilgi ve becerisini tüm dünyaya ispat etmiştir. Ancak denizciliğin pîrini dünya denizcilik tarihinde özel kılan diğer bir önemli çalışması ise 1513 tarihli meşhur dünya haritasıdır. Bu haritanın ancak bir parçası bulunabilmiş olup genel olarak Piri Reis’in dünya haritası ismiyle bilinmektedir. Ancak ikinci bir harita parçasının bulunması nedeniyle sonraki dönemlerde bu parça “Piri Reis’in 1. Dünya Haritası” olarak isimlendirilmeye başlanmıştır.

Bulunan parça sadece Türk dünyasında değil küresel çapta birçok araştırma ve incelemeye konu olmuştur. Haritanın yarısının bulunduğu ve diğer yarısının da kayıp olduğu söylenmektedir. Bazı araştırmacılar ise bulunan kısmının asıl haritanın 1/3’ü olduğunu söylemektedir. Ancak gerek haritanın bulunan kısmındaki bilgilere bakıldığında gerekse de Piri Reis’in yaşadığı dönem ile önceki dönemlerde çizilen dünya haritaları yakından incelendiğinde, elimizdeki parçanın, asıl haritanın aslında yarısından çok daha küçük bir kısmı (tahminen %20’si) olduğu düşünülmektedir.

Aşağıda sayılan gerçekler bu tezi birkaç birkaç yönden kuvvetlendirmektedir.

1. Husus: Haritanın Çizildiği Parşomenin Alışıldık Olmayan Şekli

Piri Reis’in haritayı çizdiği zemin parşömen, yani deridir. Bu bilgi değerlendirildiğinde parşomenin sol alt kısmında yaklaşık olarak 60 derece eğik bir kenar bulunmaktadır. Bu kenara benzer eğik kenarlar o dönemde parşömene çizilen başka haritalarda da mevcuttur. Eğik kenarlar parşomenlerin imalat icabı dümdüz çıkmaması nedeniyle oluşmaktadır. Bu eğik kenarlar parşomenler üzerinde simetriktir. Yani bir tarafta eğik kenar varsa onun tam karşılık gelen tarafta da benzer bir eğik kenar bulunmalıdır. Bakınız resimler.

2. Husus: Haritanın Oluşturulmasına İlişkin Piri Reis’in Verdiği Bilgiler

Haritanın bir bölümünde şu ifadeler yer almaktadır;

“Bu kısım haritanin hangi yöntemle çizildiğini anlatır.

Bu harita benzeri bir harita bu asırda kimsede yoktur. Bu fakirin çizimi itibarıyla bir temel oluştu.Yirmi harita ve Büyük İskender zamanında çizilen haritaların sekizinden – ki dünyanın insan yerleşimli bölgelerini gösterir ve Araplar onlara Caferiyye der – Arapların bir Hindistan haritasından ve Portekizlilerin zamanımızda çizdikleri dört Asya haritasından ve Kolomb’un batıda çizdiği haritadan faydalandım. Bunları karşılaştırmalı olarak inceleyip çıkarımlarda bulunarak bu haritayı ortaya çıkardım.”[1]

[1] Bilim ve Teknik Dergisi Haziran 2013 sayısının eki

Bu açıklamada Piri Reis birbirinden ilginç ipuçlarını bize sunmaktadır. Haritayı çizerken Arapların çizdiği Hindistan ve Portekizlilerin çizdiği Asya haritalarından faydalandığını söyler. Günümüzde elimizde bulunan parçada sadece Atlas okyanusu ve çevresini görüyoruz. Bu durum faydalanılan haritalarda yer alan bölgelerin haritanın kayıp kısımlarında bulunmasını gerektirmektedir. Bu nedenle, Piri Reis’in bu haritayı çizdiği dönemde çizilmiş olan ve denizcilerce bilinmekte olan haritaların kapsamlarının nasıl olabileceğini düşünmemiz gerekir.

Batıda 16.yy’ın başlarında çizilen iki temel harita Portekiz’in Hindistan’a olan coğrafi keşifleri sonrasında çizilmiştir. Bunlardan ilki olan Juan de la Cosa’nın haritası 1500 yılına tarihlendirilmektedir ve Afrika’nın batı kıyılarını gerçeğine uygun şekilde gösterse de doğu kıyıları ile Asya çizimleri halen çok eski haritalardaki görünümü çağrıştırmaktadır. Bunun nedeni Barthalemeu Dias’ın Afrika’nın doğu sahillerine geçmeden Portekiz’e geri dönmüş olmasıdır.

Diğer bir Portekiz haritası ise Padrão Real’dır. Zamanında sıkı bir gizlilik ile korunmakta olan Padrão Real haritası günümüze ulaşmasa da, söz konusu haritanın çalınan bir kopyası olduğu düşünülen Cantino Haritası hem Afrika kıtasını gerçeğe daha yakın bir şekilde göstermiştir, hem de Hindistanı modern haritalardaki biçimine daha benzer bir şekilde göstermiştir. Malakka Boğazını ve Güneydoğu Asyayı da göstermektedir.

Piri Reis, dünya haritasını birçok haritayı faydalanarak çizdiğinden bahsetmektedir. 2020 yılında Piri Reis’in metodunun aynısını izlersek haritanın Doğu Batı yönündeki uzunluğu hakkında bilgi sahibi olabiliriz. Bu yöntemle yukarıda ismi zikredilen iki haritayı birleştirdiğimizde, Piri Reis’in haritasının en batıda Brezilya’dan başlayarak en doğuda Malakka Boğazının ötesine kadar uzanması beklenir.

Portekizli Kaşif Vasco de Gama Ümit Burnu’nu dolanarak günümüzde Kenya sınırları içerisinde bulunan Melinde şehrine geldiğinde, burada ünlü Arap denizci İbni Macid’i yanına rehber olarak alır. Hint Okyanus’u konusunda oldukça mahir bir denizci olan İbni Macid Portekizli kaptana Hint Okyanusunu gösteren haritalar verir. Vasco de Gama ilk seferinde Kalküta’ya kadar ilerlemiş ve oradan daha doğuya gitmeyerek Portekiz’e geri dönmüştür. Ancak Gama’nın bu seyahati sonucunda çizdirdiği haritada Hindistan’dan daha doğu yerler de görünmektedir.

Portekiz haritalarının dışında Piri Reis Batlamyus, Eratosten, gibi antik dönem haritacılarının haritalarından da faydalandığını söylemektedir. Batlamyus haritasına bakıldığında (Topkapı sarayından da nüshaları çıkmıştır), dünyanın yuvarlaklığını göstermesinin yanısıra, bilinen dünyayı Kuzey-Güney yönünde dar, Doğu-Batı yönünde uzanan bir alan olarak tanımlamıştır.

Yine 1375 yılında Abraham Cresques tarafından çizilen Katalan Atlası dünyayı Doğu-Batı yönünde uzanan bir şerit olarak ele almış ve uzunca bir şerit olarak çizmiştir. Batlamyus’a göre daha uzun ince bir diktörtgen oluşturmuştur.

Piri Reis’in bu haritalara benzer haritalardan yararlanmış olduğu düşünüldüğünde çizdiği dünya haritasının tamamının Hindistan ve Uzak Doğuyu da kapsayacak bir uzunlukta olması gerektiği sonucu çıkmaktadır. Yine haritanın bulunan parçasına baktığımızda, en Kuzeydeki noktasının İberya yarımadasının hemen yukarısından geçen bir enlem olduğu görülmektedir. Ancak bu enlem o dönemden önceki yüzyıllarda çizilen haritalarda dahi tastamam çizilmiş olan Karadeniz, İngiltere, Danimarka Yarımadası, Yecüc ve Mecüc Diyarı gibi bölgelerden daha güneyde kalmaktadır. Piri Reis’in o güne kadar çok iyi bilinen bu yerleri dünya haritasına almadığını düşünmek çok tutarlı olmaz, nitekim yukarıda verilen açıklamasının başında kaptan “Bu harita benzeri bir harita bu asırda kimsede yoktur” şeklinde güçlü bir ifadede bulunmaktadır. Harita bütünlüğü açısından, Kuzey yönünde en kötü ihtimalle Baltık Denizini gösterir bir kapsamda olması beklenmektedir. Bu da haritanın Kuzey yönündeki yüksekliği ile ilgili 1. Husustaki tahminle örtüşmektedir.

3. Husus: Haritaların Katlanma Yerleri.

Bütün haritaların bir tasarımı vardır. Bazı haritalar rulo yapılarak sarılmaktadır, bazı haritalar ise levha üzerine yapıştırılarak katlanmaktadır. Piri reisin haritasının bulunan parçasının doğu kenarındaki yıpranmış görüntü ve silik yazılar bu kenarın katlanan kenar olduğunu düşündürmektedir. Bu kabule göre haritanın diğer yaprakları, eldeki kısmın ardışık katlarından oluşan uzunlukta olmalıdır (2 katı, 3 katı, 4 katı …). Yukarıda zikredilen Doğu-Batı uzunluğu dikkate alındığında en ideal katın “3” olduğu düşünülmektedir.

Haritanın enine 3 kat olduğunu var saydığımızda haritanın Doğu Batı yönündeki uzunluğu 180 cm olmaktadır.

Yukarda ismi zikredilen Cantino Haritasının enlemesine 3 kattan oluştuğu görülmektedir. Üstelik ilk kat izi üzerine denk gelen boylam Piri Reis’in haritasının bulunan kısmı ile neredeyse birebir aynıdır. Cantino haritasında da iki kat izi bulunması bu konuda yapılan tahminimizi güçlendirmektedir.

Şimdi ise Kuzey-Güney doğrultusuna bakalım. Haritanın Kuzey kenarında çizilen çizgilerin birden kesildiği görülmektedir. Çizgiler kesildikten sonra yaklaşık 2,5 cm uzunluğunda boş bir şerit vardır. Bu şeritten yukarıdaki parşomenin bitim çizgisi ise bıçakla kesilmiş gibi dümdüzdür. Bu üç göstergeyi birlikte ele alacak olursak: Haritanın kolay dürülebilmesi amacıyla (veyahut tek parça parşomene harita sığmadığı için) bulunan kısmın üstünde yer alan başka bir kısmın daha var olması gerekmektedir. Yani haritanın Kuzey Güney yönünde iki parçalı şekilde tasarlanmış olması gerekmektedir. Haritaya bakılacağı zaman bu parça üst tarafa koyulmaktadır. İş bittikten sonra üst parça, altındaki simetrik kısmının (mevcut kısmın) üstüne kapatılır ve harita dürülür. Bu durumda haritanın toplam yüksekliği 130 cm olmaktadır.

Bütün bu veriler ışığında Piri Reis’in haritasının gerçek ebatlarının 130 cm x 180 cm uzunluğunda olduğu tahmin edilmiştir.

Bu haritanın eksik kısımlarını yukarda ismi zikredilen Portekiz haritaları ile tamamladımızda Piri Reis haritasının bütünün görüntüsünün aşağıdaki gibi olacağı tahmin edilmiştir.

Umarım gelecekte bu haritanın kayıp kısımlarına da ulaşılır. Ve Orta Çağ denizciliğinin zirvesi olan Piri Reis’in haritacılıktaki başarısı da bir kez daha gün yüzüne çıkmış olur.